Aby uzasadnić i „sakralizować” wojnę Rosji przeciwko Ukrainie, Patriarchat Moskiewski wprowadza quasi-religijną, imperialną ideologię „rosyjskiego miru”, w której ta wojna przedstawiana jest jako „święta” i jako „metafizyczna” konfrontacja prawosławnej „Świętej Rusi” z „szatańskim Zachodem”. Jednak paradoksalnie, pod osłoną takich sztucznych haseł, rosyjscy żołnierze, błogosławieni przez patriarchę moskiewskiego Cyryla, popełniają najwięcej zbrodni wobec chrześcijańskiej, a zwłaszcza prawosławnej ludności Ukrainy.
Prześladowania religijne w Ukrainie od 2022 roku. Statystyki
Według Międzynarodowego Sojuszu na rzecz Wolności Religii i Przekonań (Artykuł 18 Sojuszu IRFBA), od lutego 2022 do 2025 roku, w wyniku działań wojennych armii rosyjskiej w Ukrainie uszkodzonych lub zniszczonych zostało ponad 640 obiektów religijnych, w tym 596 chrześcijańskich kościołów. Powszechną praktyką rosyjskiej armii jest zajmowanie budynków religijnych i wykorzystywanie ich jako baz wojskowych lub osłon dla stanowisk ogniowych, co prowadzi do jeszcze większego niszczenia miejsc kultu. Istnieje wiele przypadków konfiskaty i przekształcania kościołów chrześcijańskich (w tym protestanckich) i innych świątyń na okupowanych terytoriach na cele administracyjne.
Według częściowych danych Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukrainy, siły okupacyjne Rosji na chwilę obecną nielegalnie przetrzymują ponad 30 duchownych.
Dotychczas ustalono, że rosyjskie wojska zabiły 67 przedstawicieli duchowieństwa różnych wyznań w Ukrainie. Według Instytutu Wolności Religijnej 18 z nich należało do Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej (UCP), 8 do Prawosławnej Cerkwi Ukrainy (PCU), 12 do baptystów, 8 do zielonoświątkowców, a 2 do adwentystów.
W lutym 2024 roku rosyjskie wojska porwały i torturowały na śmierć kapłana PCU, ojca Stepana Podolczaka. Wśród zabitych są również duchowni PCU: ojciec Rościsław Dudarenko oraz ojciec Maksym Kozaczyna. Ten ostatni został wyciągnięty z samochodu przez rosyjskich żołnierzy i zastrzelony, mimo że miał na sobie szaty liturgiczne. Ksiądz Serhij Cudynowycz z obwodu chersońskiego został porwany, zabrany z cerkwi. Później mówił o torturach, groźbach gwałtu i represjach wobec swojej rodziny. Ksiądz z Berdiańska, Ołeh Nikołajew, został zatrzymany i wywieziony w nieznanym kierunku. Ksiądz Andrij Czuj i archimandryta Krzysztof (Chrymli) zostali aresztowani, nielegalnie zatrzymani i ostatecznie deportowani. Los wielu porwanych kapłanów PCU pozostaje nieznany.
W sierpniu 2024 roku sąd skazał kapłana UPC, Konstantyna Maksimowa, na 14 lat więzienia pod sfabrykowanymi zarzutami szpiegostwa, po tym jak odmówił przekazania swojej parafii Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Arbitralne aresztowanie, tortury i nielegalne przetrzymywanie przez 262 dni spotkały również duchownego UPC, Igora Nowosiłskiego, który nie podporządkował się żądaniom władz okupacyjnych w obwodzie chersońskim, by zrezygnować z języka ukraińskiego i bezpośrednio podporządkować się RCP.
Dwaj księża greckokatoliccy, Iwan Lewycki i Bohdan Geleta, posługujący w obwodzie zaporoskim, byli przetrzymywani w rosyjskiej niewoli przez prawie dwa lata. Zostali uwolnieni dopiero w czerwcu 2024 roku w ramach wymiany jeńców wojennych.
Na luty 2025 roku co najmniej 14 Świadków Jehowy było więzionych na Krymie. 14 stycznia 2025 roku dwóch wyznawców tej religii zostało skazanych w Sewastopolu na sześć lat kolonii karnej pod sfabrykowanymi zarzutami.
Czytak także: Wyznawcy religii Hare Kryszna idą walczyć za Ukrainę. Wojna zmieniła Krysznaitów
Rosja likwiduje kościoły wszystkich religii oprócz cerkwi moskiewskich
Na czasowo okupowanych terytoriach władze rosyjskie systematycznie prześladują wszystkie wspólnoty religijne, które nie są podporządkowane Patriarchatowi Moskiewskiemu. W szczególności, władze okupacyjne całkowicie zlikwidowały parafie Prawosławnej Cerkwi Ukrainy (PCU), niezależnej od Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Spośród 45 parafii PCU na Krymie do roku 2024 nie pozostała ani jedna. W czerwcu 2024 roku zburzono ostatnią cerkiew PCU na Krymie. W innych okupowanych regionach cerkwie odebrane PCU zostały albo przymusowo przekazane RPC, albo wykorzystane na potrzeby władz okupacyjnych. Na przykład w cerkwi PCU w rejonie Nowoazowskim urządzono kostnicę.
Działalność Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej została również całkowicie zlikwidowana na terenach okupowanych. Spośród 49 parafii UCGK nie pozostała żadna. Z 15 parafii Kościoła Rzymskokatolickiego przetrwała tylko jedna.
Ponadto władze okupacyjne siłą przyłączyły osiem diecezji Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej — ponad 1600 parafii i 23 klasztory — do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Służby bezpieczeństwa Rosji nie ufają nawet lojalnym księżom UCP, żądając od ich bezpośredniego podporządkowania się Moskwie.
Wciąganie wyznawców pod rosyjskie organizacje religijne
Od końca 2023 roku administracje okupacyjne zaczęły wywierać presję na przywódców wszystkich ukraińskich wspólnot religijnych bez wyjątku (prawosławnych, katolickich, protestanckich, a nawet muzułmańskich i żydowskich), by dołączyli do rosyjskich organizacji religijnych i podporządkowali się centrom religijnym w Federacji Rosyjskiej.
Ogólnie rzecz biorąc, liczba wspólnot religijnych na okupowanych terytoriach zmniejszyła się ponad dwukrotnie w trakcie wojny. Na przykład liczba parafii UPC, które później zostały wcielone do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, zmniejszyła się o 1,4 razy, a liczba wspólnot protestanckich – aż o 3,6 razy.
W szczególności represjonowane są wspólnoty niezarejestrowanych baptystów należących do Międzynarodowej Unii Kościołów Baptystów. Odmowa rejestracji przez dane państwo jest jedną z zasad tej wspólnoty, która stara się unikać jakiejkolwiek ingerencji władz w swoje sprawy wewnętrzne.
Muzułmanie krymscy, zwłaszcza przedstawiciele Medżlisu Narodu Krymskotatarskiego, są poddawani surowym represjom, a wspólna modlitwa wykorzystywana jest jako pretekst do obław i prześladowań. Władze okupacyjne regularnie przeprowadzają przeszukania w budynkach należących do Tatarów Krymskich, a także ich wspólnot religijnych. Według organizacji praw człowieka Memorial, „co najmniej 352 osoby były więzione, ścigane lub objęte dochodzeniem za rzekomy udział w Hizb ut-Tahrir”. Spośród nich 131 skazano na 10 do 14 lat więzienia, a 119 otrzymało wyroki 15 lat lub więcej. USCIRF zauważa, że muzułmańscy więźniowie w swoich zeznaniach opowiadają o torturach, zaniedbaniach medycznych, konfiskacie materiałów religijnych, zakazie modlitwy i innych formach nieludzkiego traktowania.
Otwarte prześladowania religijne
Od lata 2022 roku rosyjskie władze okupacyjne na terenach Ukrainy rozpoczęły otwarte prześladowania religijne wobec mniejszości. Rosyjscy żołnierze zaczęli przeprowadzać obławy na domy modlitwy, często w trakcie nabożeństw, podczas których prowadzili rewizje, sporządzali listy obecnych członków wspólnot, zbierali ich dane osobowe i biometryczne, wykorzystywane później do inwigilacji. Po takich akcjach wiernym zakazywano jakiejkolwiek działalności w lokalach wspólnoty religijnej. Często w przejętych budynkach sakralnych władze okupacyjne umieszczały swoje instytucje administracyjne, bazy wojskowe, a nawet filie partii „Jedna Rosja”.
Według Instytutu Wolności Religijnej, między jesienią 2022 a rokiem 2024 niemal wszystkie kościoły, które nie należały do Patriarchatu Moskiewskiego na terytoriach okupowanych, zostały pozbawione prawa do prowadzenia nabożeństw.
Oprócz fizycznego ograniczenia dostępu wiernych do miejsc kultu, władze okupacyjne konfiskowały dokumenty rejestracyjne wspólnot religijnych, dokumenty własności budynków sakralnych i gruntów, pieczęcie, dokumentację księgową i inne dokumenty, co uniemożliwiało im dalsze funkcjonowanie jako organizacji. Odnotowano również przypadki cofnięcia państwowej rejestracji lub żądania ponownej rejestracji wspólnot religijnych według rosyjskiego prawa okupacyjnego, które nie gwarantowało zachowania statusu prawnego.
Czytaj także: Zło – pojęcie ocenne czy rzeczywistość? Przepaść między świadkami wojny a obserwatorami z oddali [SŁOWNIK WOJNY]
Oskarżenia duchownych o terroryzm i ekstremizm
Wraz z nasileniem represji wobec ukraińskich duchownych różnych wyznań na terenach okupowanych, coraz częściej fałszywie oskarżano ich o terroryzm i organizowanie zbrojnego oporu. Księży i pastorów oskarżano również o rzekomą współpracę ze Służbą Bezpieczeństwa Ukrainy, posiadanie broni, przewóz materiałów wybuchowych i nawoływanie do powstania przeciw władzom okupacyjnym. Oprócz takich oszczerstw, niemal wszystkie „niepożądane” wspólnoty religijne oskarżane są o „powiązania z Zachodem”, szpiegostwo i inne działania wywrotowe „pod kierownictwem zachodnich służb specjalnych”.
Fałszywe doniesienia o działalności antyrosyjskiej lub ekstremistycznej wykorzystywane są jako narzędzie do walki z „nielojalnymi” wspólnotami religijnymi. Szczególnie powszechne jest podrzucanie zakazanej literatury podczas przeszukań. Taki przypadek miał miejsce w obwodzie ługańskim wobec pastora protestanckiego, co stało się formalną podstawą do oskarżenia go o rzekome stworzenie organizacji ekstremistycznej.
Inny przypadek dotyczył także obwodu ługańskiego, gdzie rozpoczęły się prześladowania ewangelików chrześcijańskich baptystów (ECB) na podstawie sfabrykowanego listu, rzekomo wysłanego z centrum religijnego w Kijowie do wiernych w Ługańsku, zawierającego słowa: „Trzymajcie się, wkrótce będziecie wolni!”. Analiza wykazała, że był to prowokacyjny dokument spreparowany przez rosyjskie władze w celu uznania Ogólnoukraińskiego Związku Kościołów Baptystów za organizację ekstremistyczną. W rezultacie władze okupacyjne w obwodzie ługańskim zakazały działalności tego ukraińskiego centrum religijnego i rozpoczęły prześladowania baptystów, oskarżając ich o ekstremizm bez żadnych dowodów.
Zakaz używania języka ukraińskiego, prześladowanie rodzin i tortury
Kolejnym dowodem łamania wolności religijnej przez władze okupacyjne było zakazanie używania języka ukraińskiego podczas nabożeństw. Dotyczyło to głównie wspólnot Prawosławnej Cerkwi Ukrainy i Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej, które odprawiają liturgię wyłącznie w języku ukraińskim. Jednak wiele takich przypadków dotyczy także protestanckich duchownych.
Prześladowania religijne dotyczą również rodzin księży – ich dzieci i bliskich. Znany jest przypadek, gdy rosyjskie wojsko porwało syna księdza i przez wiele tygodni przetrzymywało go w celi, by wymusić wpływ na działalność religijną jego ojca.
Sfałszowane „dowody” wystarczają, by aresztować księdza i jego rodzinę oraz poddać ich brutalnym torturom.
Częste są przypadki tortur wobec ukraińskich duchownych różnych wyznań w rosyjskiej niewoli. Grozi się im śmiercią, upokarza, pozbawia jedzenia i dostępu do toalet, a ich rodzinom nie przekazuje się informacji o miejscu przetrzymywania. Do najbardziej brutalnych metod stosowanych przez rosyjskich wojskowych wobec przywódców religijnych należą pozorowane egzekucje, groźby gwałtu, porażenia prądem, wielogodzinne zbiorowe bicie itp.
Wiara pod kontrolą Kremla
Władze rosyjskie na okupowanych terytoriach Ukrainy żądają od ukraińskich cerkwi i wspólnot religijnych zerwania więzi kanonicznych z centrami religijnymi w Ukrainie i bezpośredniego podporządkowania się centrom religijnym w Rosji. Takie centra w Rosji są zwykle kontrolowane przez rosyjskie władze i służby specjalne (FSB) i wykorzystywane do wspierania reżimu Putina w samej Rosji oraz jego wojny przeciwko Ukrainie. Służą jako instrumenty propagandy, szerzenia ideologii „rosyjskiego miru” i ukrainofobii. Dzięki takim centrom rosyjskie służby, głównie FSB, łatwiej kontrolują wspólnoty lokalne na terenach okupowanych, wpływają na ich członków, angażują ich w szerzenie propagandy i do utrwalania reżimu Putina.
Władze okupacyjne poddają wszystkich niepokornych duchownych i liderów religijnych brutalnym represjom, torturom i morderstwom lub zmuszają ich do ucieczki. To nie tylko naruszenie wolności religijnej, ale świadome duchowe czystki, mające na celu brutalną denacjonalizację i zniszczenie ukraińskiej tożsamości.
Prześladowania religijne na okupowanych terytoriach: Streszczenie wystąpienia dr Serhija Szumyły z międzynarodowej konferencji „Limits of Restrictions: Religious Minorities in Europe and Asia”, która odbyła się 30 kwietnia 2025 roku na Uniwersytecie w Exeter (Exeter, Wielka Brytania). Raport opiera się na danych Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukrainy, Instytutu Wolności Religijnej, Międzynarodowego Sojuszu na rzecz Wolności Religii i Przekonań (IRFBA), Amerykańskiej Komisji ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej (USCIRF) i innych.
Dr Serhij Szumyło to doktor nauk historycznych (Ph.D.), doktor teologii (ThDr.), Dyrektor Międzynarodowego Instytutu Dziedzictwa Atoskiego, ekspert Instytutu Wolności Religijnej, Visiting Research Fellow na Wydziale Klasyki, Historii Starożytnej, Religii i Teologii Uniwersytetu w Exeter (Wielka Brytania), Research Fellow w Instytucie Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, a także ekspert międzynarodowego think-tanka PostPravda.Info.
